حکم تأسیسی
«حکم تأسیسی» - در مقابل «حکم امضایی» - حکمی را گویند که شارع مقدس آن را برای نخستین بار، بدون هیچ پیشینه‌ای نزد عرف و عقلا اختراع و تشریع کرده است و بدون هیچ سابقه ای نزد عرف و عقلا، بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وحی شده است. مانند بسیاری از احکام پنجگانه تکلیفی همچون نماز، روزه و ارث و نیز احکام کیفری، همچون قطع انگشتان دست دزد.
بیشتر معاملات و عقود رایج در میان مردم، بلکه آن دسته حقوقی که مردم نسبت به یکدیگر دارند و قوام زندگی اجتماعی بر آنها است، مانند زوجیت و ملکیت، از امور تأسیسی به شمار نمی‌آیند؛ برخلاف عبادات، که شارع مقدس آنها را ابداع و اختراع کرده است؛ از این رو، همه عبادات تأسیسی‌اند.
به احکام تأسیسی، «احکام ابتدایی» نیز می گویند. در برابر آن، احکام امضایی وجود دارد که پیش از تشریع شارع، عرف و عقلا آن را معتبر دانسته یا وضع کرده و بدان عمل نموده اند، مانند روا بودن بیع پیش از نزول آیه تحلیل بیع: «... أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَا ...» (سوره بقره، ۲۷۵).
تمایز حکم تأسیسی از حکم امضایی به این است که در حکم تأسیسی، شرایط، قلمرو و مفاد حکم، مستخرج از ادله شرعی است؛ در حالی که در حکم امضایی، با رجوع به عرف و سیره عقلا و نحوه اجرای حکم توسط آنان در زمان امضای آن، می‌توان به مفاد و شرایط حکم دست یافت.
منابع
- احکام تأسیسی (فقه)، ویکی علوم اسلامی، تاریخ بازیابی: ۱ مرداد ۱۳۹۲.
- دانشنامه جهان اسلام، جلد6، مدخل "تأسیسی" از سید مسعود نوری.
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۳ ص۳۵۴-۳۵۵.